Είναι με αισθήματα συγκίνησης, βαθιάς αίσθησης του καθήκοντος και ευγνωμοσύνης που βρισκόμαστε και φέτος εδώ, για να τιμήσουμε τους ήρωες, πεσόντες και αγνοούμενους του Φρενάρους. Τους αφανείς ήρωες της τουρκικής εισβολής, που πριν από ακριβώς πενήντα χρόνια δεν υπολόγισαν τίποτα και μπροστά στην μπότα του Αττίλα δήλωσαν ένα βροντερό παρών, που όσα χρόνια κι αν περάσουν θα αντηχεί στους αιώνες.

Το Φρέναρος, όπως και σε κάθε εθνικό αγώνα, έτσι κι εκείνες τις τραγικές ημέρες της τουρκικής εισβολής, με αιχμή του δόρατος τους νέους του, ήταν μπροστάρης στην πιο μεγάλη δοκιμασία που κλήθηκε να αντιμετωπίσει ποτέ ο λαός μας και πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος με τη θυσία των παιδιών του, ενός πεσόντα και επτά αγνοουμένων, εκ των οποίων οι έξι έχουν ταυτοποιηθεί.

Μέρες σαν κι αυτή αποτελούν εδώ και πενήντα χρόνια και θα συνεχίσουν να αποτελούν μέρες περισυλλογής για τα εγκλήματα που έγιναν εις βάρος του κυπριακού ελληνισμού, αλλά και την ανδρεία που επέδειξαν οι ήρωές μας, όπως άλλωστε έπραξαν ο Δημήτρης Βρακάς, ο Λούκας Τσολάκκης, ο Κυριάκος Καμηλάρης, ο Γιασουμής Κιλέ, ο Θεόδωρος Τσομαλλούρης, ο Γιάννης Ζουβάνης και ο Νίκος Ττοφή, η τύχη του οποίου ακόμα αγνοείται.

Οι ήρωες του Φρενάρους, όπως και οι άλλοι ήρωες της τουρκικής εισβολής, ήταν άνθρωποι νέοι, οικογενειάρχες, βιοπαλαιστές, που στο κάλεσμα της πατρίδας, για να βρεθούν στην πρώτη γραμμή του πυρός και να αντιμετωπίσουν τους υπεράριθμους και πάνοπλους Τούρκους στρατιώτες δεν δείλιασαν, δεν οπισθοχώρησαν, δεν σκιάχτηκαν. Έσπευσαν στις μονάδες τους και τίμησαν τον όρκο που έδωσαν για μάχη μέχρι εσχάτων και για υπεράσπιση της Κυπριακής Δημοκρατίας μέχρι της τελευταίας ρανίδας του αίματός τους.

Σήμερα μνημονεύουμε τον Δημήτρη Βρακά, η οικογένεια του οποίου βρήκε καταφύγιο στο Φρέναρος μετά την τουρκική εισβολή. Πατέρας τριών παιδιών, ο Πίτρος, όπως ήταν γνωστός, στο κάλεσμα της πατρίδας για γενική επιστράτευση έσπευσε από την πρώτη στιγμή να καταταγεί στο 331 Τάγμα Επιστράτευσης (ΤΕ).

Ανήμερα της πρώτης φάσης της εισβολής, το τάγμα του Δημήτρη Βρακά έλαβε οδηγίες, για να κατευθυνθεί προς το Όβγορος, το οποίο αποτελούσε τουρκικό προπύργιο. Στην επιχείρηση έλαβαν μέρος τρεις λόχοι του 331 ΤΠ και μεταξύ των ανδρών ήταν και ο Βρακάς. Κατά την εξέλιξη της μάχης ο Βρακάς τραυματίστηκε θανάσιμα.

Τα νέα δεν άργησαν να μεταφερθούν στο χωριό του, όπου η χαροκαμένη σύζυγος και τα τρία ανήλικα ορφανά του, στις 21 Ιουλίου, του απηύθυναν το ύστατο χαίρε.

Μοναδικός αγνοούμενος της κοινότητας Φρενάρους παραμένει ο Νίκος Ττοφή. Ο Νίκος, απόφοιτος του Κέντρου Ανωτέρων Σπουδών Αμμοχώστου και της επαγγελματικής σχολής Νέοι Ορίζοντες, είχε όνειρα για τη ζωή, όπως κάθε νέος της ηλικίας του. Εργαζόταν ως σερβιτόρος στην Αμμόχωστο. Δημιουργικός και ανήσυχος νέος διέμενε με την οικογένειά του στο Φρέναρος. Ανήμερα της τουρκικής εισβολής έσπευσε να καταταγεί στο 256 Τάγμα Πεζικού (ΤΠ) στο Διόριος.

Μετά την επιβολή της εκεχειρίας, ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη φάση της τουρκικής εισβολής, το τάγμα του παρέμεινε στην περιοχή της Λαπήθου. Αιφνιδιαστικά και ύπουλα, στις 6 Αυγούστου, ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε συντονισμένα εναντίον των θέσεων της Εθνικής Φρουράς, επιτυγχάνοντας να σπάσει τις αμυντικές θέσεις του ηρωικού 256 ΤΠ.

Οι μάχες που ακολούθησαν ήταν σκληρές και άνισες. Μετά την απαγκίστρωση που διατάχθηκε, οι στρατιώτες, μέσα στον πανικό που επικρατούσε, κλήθηκαν να οπισθοχωρήσουν για ανασυγκρότηση. Ο Ττοφή μαζί με άλλους συστρατιώτες του ακολούθησαν πορεία δια μέσου της θαλάσσιας περιοχής της Αϊρκώτισσας. Αν και υπάρχουν μαρτυρίες ότι ο Ττοφή έπεσε μαχόμενος στο πεδίο της τιμής, η τύχη του εξακολουθεί να παραμένει αδιευκρίνιστη. Βάσει πληροφορίων από συμπολεμιστές του, η περίπτωσή του τοποθετήθηκε στην ομάδα των «126».

Στις ίδιες μάχες για τη διατήρηση της γραμμής Λαπήθου-Καραβά συμμετείχε και ο Γιάννης Ζουβάνης, ο οποίος ανήμερα της εισβολής κατετάγη έφεδρος στο 70 Τάγμα Μηχανικού (ΤΜ) στη Λευκωσία. Στις 6 Αυγούστου, αφού έφερε εις πέρας μια σειρά από αποστολές που του δόθηκαν σε σχέση με την παροχή βοήθειας στα Τάγματα Πεζικού που βρίσκονταν στην περιοχή, ο Ζουβάνης βίωσε την αιφνιδιαστική επίθεση των Τούρκων.

Αριθμός ανδρών του 70 ΤΜ εγκλωβίστηκαν και γι’ αυτό δημιουργήθηκαν τρεις ομάδες με επικεφαλής τρεις Ανθυπολοχαγούς, οι οποίοι κινήθηκαν προς τον καθορισμένο χώρο συγκεντρώσεως, ο οποίος ήταν στη Βασίλεια. Έκτοτε, ο Ζουβάνης δεν έδωσε σημεία ζωής. Τα λείψανα του εντοπίστηκαν σε ομαδικό τάφο στην περιοχή της Λαπήθου και ταυτοποιήθηκαν τον Σεπτέμβριο του 2010.

Ανάμεσα στους ήρωες του Φρενάρους είναι και ο Λούκας Τσολάκκης με τον Κυριάκο Καμηλάρη. Ο πρώτος μεγαλωμένος στο Φρέναρος και ο δεύτερος με καταγωγή της μητέρας του από το χωριό, έμελλε να συναντηθούν ως κληρωτοί στρατιώτες στο 399 ΤΠ με έδρα το Μπογάζι.

Με την έναρξη της τουρκικής εισβολής, Τσολάκκης και Καμηλάρης αναχώρησαν μαζί με το υπόλοιπο τάγμα για την περιοχή του Δικώμου, όπου ήδη ήταν ακροβολισμένο το 361 ΤΠ. Στον δρόμο προς το Δίκωμο, το 399 ΤΠ έπεσε σε ενέδρα που έστησαν Τουρκοκύπριοι, τους οποίους οι ηρωικοί στρατιώτες του 399 ΤΠ εξουδετέρωσαν, συνεχίζοντας τον δρόμο προς το Δίκωμο.

Δύο ημέρες μετά, στις 22 Ιουλίου, ο λόχος των δύο ηρώων του Φρενάρους έλαβε οδηγίες, για να κινηθεί προς το ύψωμα της Άσπρης Μούττης, όπου βρίσκονταν τουρκικά φυλάκια. Όπως ήταν αναμενόμενο, η παρουσία των Εθνοφρουρών προκάλεσε τα καταιγιστικά πυρά των Τούρκων, οι οποίοι υπερτερούσαν αριθμητικά, αλλά και σε εξοπλισμό. Σε αυτό το πλαίσιο διατάχθηκε απαγκίστρωση, κατά τη διάρκεια της οποίας οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν βολές με βαρέα όπλα. Εκεί χάθηκαν τα ίχνη των δύο νέων της πατρίδας μας.

Αρκετά χρόνια αργότερα, στο πλαίσιο του προγράμματος για τη διακρίβωση της τύχης των αγνοουμένων μας, τα οστά του Λούκα Τσολάκκη εντοπίστηκαν σε ομαδικό τάφο στην περιοχή Δικώμου-Αγύρτας και ταυτοποιήθηκαν τον Απρίλιο του 2015, ενώ του Κυριάκου Καμηλάρη στην περιοχή της Άσπρης Μούττης, στον Πενταδάκτυλο. Αμφότεροι τάφηκαν με τις αρμόζουσες τιμές στο κοιμητήριο του Φρενάρους το 2015 και το 2017, αντίστοιχα.

Μια τραγική ιστορία κρύβεται πίσω κι από τη θυσία του Γιασουμή Κιλέ. Ο Κιλέ ήταν αρραβωνιασμένος, όταν στις 20 Ιουλίου έσπευσε να καταταγεί ως έφεδρος, την ώρα που η αρραβωνιαστικιά του εγκυμονούσε και θα έφερνε στον κόσμο το πρώτο τους παιδί.

Ο Κιλέ κατατάγηκε στην 173 Μοίρα Αντιαρματικών (ΜΑ)/ΤΠ, η έδρα της οποίας βρισκόταν στον Καράολο Αμμοχώστου και τοποθετήθηκε στην τρίτη πυροβολαρχία, η οποία έλαβε διαταγή να μετακινηθεί στην περιοχή της Μιας Μηλιάς.

Ανήμερα της δεύτερης φάσης της εισβολής, στις 14 Αυγούστου, τα τουρκικά στρατεύματα εξαπέλυσαν σφοδρή και συντονισμένη επίθεση κατά των θέσεων της Εθνικής Φρουράς με μεγάλο αριθμό αρμάτων μάχης, την πολεμική τους αεροπορία και βαρέα όπλα. Οι μάχες που ακολούθησαν ήταν σφοδρές και άνισες, με τους άνδρες της Εθνικής Φρουράς να αμύνονται με κάθε μέσο που είχαν στη διάθεσή τους. Γνώριζαν πως αν έσπαγε η γραμμή Μιας Μηλιάς-Κουτσοβέντη, τότε θα ήταν ορατός ο κίνδυνος να χαθεί και η Λευκωσία.

Ωστόσο, λίγο πριν το μεσημέρι της 14ης Αυγούστου οι γραμμές της Εθνικής Φρουράς διασπάστηκαν και ακολούθησε διαταγή για απαγκίστρωση, η οποία ήταν κατά βούληση και προς κάθε κατεύθυνση.

Ο Κιλέ μαζί με άλλους στρατιώτες της μονάδας του έφθασαν μέχρι το Τραχώνι Κυθρέας, όπου σε λίγο χρονικό διάστημα έφθασαν και τα τουρκικά άρματα μάχης μαζί με στρατεύματα πεζικού. Έτσι, οι στρατιώτες κινήθηκαν προς διάφορες κατευθύνσεις, για να αποφύγουν τα τουρκικά πυρά.

Ο Κιλέ με ακόμη έναν στρατιώτη της μονάδας του κινήθηκαν με κατεύθυνση προς τη Λευκωσία και έκτοτε αγνοείτο η τύχη τους.

Τα οστά του Κιλέ εντοπίστηκαν σε ομαδικό τάφο στην περιοχή του χωριού Επηχώ και ταυτοποιήθηκαν τον Αύγουστο του 2017 .Η ταφή του έγινε με τις πρέπουσες τιμές τον Οκτώβριο του 2017 στο κοιμητήριο του Φρενάρους. Το μοναχοπαίδι του Γιασουμή Κιλέ γεννήθηκε τον Ιανουάριο του 1975, ορφανό από πατέρα που δεν γνώρισε ποτέ και γι’ αυτό του δόθηκε το όνομα του ήρωα πατέρα του.

Ηρωικές, όπως αρμόζουν σε έναν ήρωα ήταν και οι τελευταίες στιγμές του Θεόδωρου Τσομαλλούρη, ο οποίος αν και αποστρατεύτηκε τον Φεβρουάριο του 1974, με την έναρξη της τουρκικής εισβολής έσπευσε να καταταγεί ως έφεδρος.

Νέος, γεμάτος ζωή, είχε αρραβωνιαστεί λίγους μήνες προηγουμένως με την εκλεκτή της καρδιάς του. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης φάσης της εισβολής, ο Τσομαλλούρης επάνδρωνε προκεχωρημένο φυλάκιο της Εθνικής Φρουράς στην περιοχή Αγίου Παύλου Λευκωσίας μαζί με άλλους άνδρες του 336 ΤΠ.

Τις επόμενες μέρες διατάχθηκε και συμμετείχε σε διάφορες επιχειρήσεις, που είχαν ως αντικειμενικό σκοπό τη διατήρηση των γραμμών της Εθνικής Φρουράς, έτσι ώστε να μην παραδοθεί η Λευκωσία στις κατοχικές δυνάμεις. Στις 16 Αυγούστου μετακινήθηκε στην περιοχή του ιπποδρόμου. Μετά από μεγάλη επιχείρηση των Τούρκων στην ευρύτερη περιοχή του Αγίου Παύλου και Αγίου Δομετίου, ο Τσομαλλούρης βρέθηκε σε απόσταση αναπνοής από τα τουρκικά άρματα μάχης που προέλαυναν.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ο Τσομαλλούρης παρέμεινε μόνος στο φυλάκιο, βάλλοντας κατά των εισβολέων, προσφέροντας κάλυψη στους υπόλοιπους άνδρες που έλαβαν διαταγές να οπισθοχωρήσουν. Τον πρόλαβαν όμως οι εισβολείς, φθάνοντας πλησίον του με δύο άρματα μάχης και συνελήφθηκε από Τούρκους στρατιώτες.

Τη σύλληψη του Τσομαλλούρη είδε άλλος έφεδρος, ο οποίος έλαβε θέση μάχης πιο πίσω με πρόθεση να του προσφέρει με τη σειρά του κάλυψη για οπισθοχώρηση. Τα οστά του εντοπίστηκαν στην περιοχή του χωριού Επηχώ και ταυτοποιήθηκαν τον Αύγουστο του 2017, ενώ η ταφή του έγινε στο κοιμητήριο του Φρενάρους τον Οκτώβριο του 2017.

Αυτές είναι οι ιστορίες των ηρώων που μνημονεύουμε σήμερα. Ιστορίες που ξεχειλίζουν από ανδρεία, αυταπάρνηση, ανιδιοτέλεια, πατριωτισμό και φιλοπατρία. Ιστορίες που θα πρέπει να γίνουν κτήμα όλων και να αποτελέσουν τον φάρο, υπό το φως του οποίου πορεύονται οι νεότερες γενιές.

Μπροστά στο μεγαλείο της ανδρείας των πολεμιστών του 1974, με αίσθημα ευθύνης, ο Προέδρος της Δημοκρατίας κ. Νίκος Χριστοδουλίδης έχει κατατάξει το ζήτημα των αγνοουμένων μας στις υψηλές προτεραιότητές του, στηρίζοντας εμπράκτως την κάθε προσπάθεια για διακρίβωση της τύχης όλων των αγνοουμένων μας, και στέκεται δίπλα στις οικογένειες των ηρώων και αγνοουμένων της πατρίδας μας γιατί αναγνωρίζει με σεβασμό τις θυσίες των δικών τους ανθρώπων.

Καθήκον μας είναι, αφενός, να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε –και δεσμευόμαστε για αυτό– με όλες μας τις δυνάμεις, έτσι ώστε να διακριβωθεί η τύχη όλων των αγνοουμένων μας και παράλληλα, να παραμείνουμε πιστοί στις αρχές και τις αξίες που οδήγησαν τους ήρωες μας στο πάνθεον των αθανάτων, πολεμώντας με όσα μέσα διαθέτουμε για την ελευθερία.

Σήμερα, πενήντα χρόνια μετά τη θυσία τους, κλίνουμε ευλαβικά το γόνυ και απευθυνόμενη προς τις οικογένειές τους, εκφράζω την ευγνωμοσύνη της κυπριακής πολιτείας για τη θυσία των ηρώων μας μέσα στις τραγικές συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί το καλοκαίρι του 1974. Είναι χρέος μας ως Πολιτεία να διατηρήσουμε τη μνήμη τους ζωντανή κι αυτό πράττουμε.

(ΡΜ/ΝΓιαν/ΓΣ)