Με αισθήματα τιμής, υπερηφάνειας, απέραντου σεβασμού και βαθιάς συγκίνησης και έχοντας πλήρη επίγνωση του χρέους απέναντί σας, βρίσκομαι σήμερα εδώ σε αυτή την εκδήλωση μνήμης και τιμής, που υπηρετεί το πάντα επίκαιρο μήνυμα του «Δεν ξεχνώ». Το γεγονός ότι μισό αιώνα μετά διοργανώνονται ανάλογες εκδηλώσεις από τα οργανωμένα σύνολα των κατεχόμενων κοινοτήτων μας, αφενός, καταδεικνύει την άσβεστη φλόγα της επιστροφής, που ο κάθε ένας από μας διατηρεί μέσα του και, αφετέρου, αποδεικνύει το δίκαιο του αγώνα του λαού μας. Μέσα από αυτή την εκδήλωση, θα αποτίνουμε τον ελάχιστο φόρο τιμής στους αγνοούμενους και τους πεσόντες μας.

Τους αγνοούμενους και τους πεσόντες των κοινοτήτων Μάσαρη και Φιλιάς, δύο γειτονικών χωριών, που κλήθηκαν να πληρώσουν βαρύ φόρο αίματος κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής του 1974. Πίσω από κάθε ιστορία αγνοούμενου ή πεσόντα των κοινοτήτων Μάσαρη και Φιλιάς κρύβονται τραγικές ιστορίες. Ιστορίες που καταδεικνύουν τον ηρωισμό, την αυτοθυσία, την αλληλεγγύη, αλλά και την αγάπη που έτρεφαν αυτοί οι άνθρωποι για τον τόπο τους.

Στρατιώτες που κλήθηκαν να υπερασπιστούν από την πρώτη ημέρα της εισβολής την πατρώα γη και να τιμήσουν τον όρκο τους για υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας, ηλικιωμένοι που οι ρίζες τους στη γη που τους γέννησε ήταν τόσο βαθιές για να τις ξεριζώσουν οι Τούρκοι εισβολείς, οικογένειες που έπεσαν θύματα της τουρκικής θηριωδίας.

Η απόδοση των οφειλόμενων τιμών για τους πεσόντες της τουρκικής εισβολής αποτελεί το ελάχιστο που οφείλουμε να πράξουμε ως πολιτεία. Δεν είναι υποχρέωση, αλλά χρέος μας και παράλληλα υπόσχεση, όχι μόνο προς τα ίδια τα θύματα, αλλά και προς τις οικογένειές τους, που για μισό αιώνα ζουν με τις συνέπειες της εισβολής. Ειδικά για έναν λαό που εξακολουθεί να βιώνει την κατοχή και τις ολέθριες συνέπειές της.

Σήμερα, σε αυτή τη σεμνή εκδήλωση τιμούμε 16 ψυχές. Δεκαέξι ανθρώπους, που είτε τα ίχνη τους χάθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, είτε η τύχη τους αγνοείται, με κάποιους εξ αυτών να έχουν εντοπιστεί και διακριβωθεί, μέσα από τα προγράμματα ταυτοποίησης των αγνοουμένων.

Ξεκινώντας από το Μάσαρη, ο Σάββας Χατζησάββα, γεννημένος το 1914, στα εξήντα του χρόνια βίωσε από πρώτο χέρι τη βαρβαρότητα του πολέμου. Εγκατέλειψε το Μάσαρη με την οικογένειά του κατά τη δεύτερη φάση της εισβολής, ενώ τρεις μέρες μετά αποφάσισε να επιστρέψει για να πάρει τρόφιμα, ρούχα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Στην Κατωκοπιά συνελήφθη από τον στρατό κατοχής. Ο Χατζησάββας δεν ήταν ανάμεσα στους τυχερούς, που οι Τούρκοι άφησαν να μεταβούν στις ελεύθερες περιοχές, από τους συγκεντρωμένους στο καφενείο του Μάσαρη. Τα ίχνη του έκτοτε αγνοούνται.

Επίσης αποτίνουμε φόρο τιμής στην Ελένη Χατζηλούκα, στη Χρυστάλλα Συμεού και στη Στυλλού Χατζηκωστή από το Μάσαρη και στην Ευανθία Χατζησολωμού από τη Φιλιά. Τεσσάρων γυναικών-σύμβολο, που σε προχωρημένη ηλικία βρέθηκαν εκτεθειμένες στο μένος, το μίσος και την απανθρωπιά των εισβολέων που δεν σεβάστηκαν το γεγονός ότι επρόκειτο για αβοήθητες ηλικιωμένες γυναίκες.

Η Χατζηελένη Χατζηλούκα γεννήθηκε το 1904 και έζησε μια ολόκληρη ζωή στο Μάσαρη. Ανήμερα της δεύτερης φάσης της εισβολής εγκλωβίστηκε στο χωριό, αφού λόγω κινητικών προβλημάτων δεν μπορούσε να περπατήσει και να εγκαταλείψει το χωριό της. Ο τελευταίος που την είδε ήταν ο εγγονός της, ο οποίος αφού κρύφτηκε στα περβόλια του χωριού, κατάφερε να διαφύγει το βράδυ και να διασωθεί. Τα ίχνη της εβδομηντάχρονης Χαζηλούκα, έκτοτε χάθηκαν.

Η Χρυστάλλα Συμεού εγκατέλειψε τον Γερόλακκο όπου διέμενε με την κόρη της, για να σωθεί από την τουρκική αεροπορία, που βομβάρδιζε τα στρατόπεδα στην περιοχή. Γι’ αυτό οι συγγενείς της, στα 85 της χρόνια, φρόντισαν να τη μεταφέρουν στο σπίτι της άλλης της κόρης στο Μάσαρη. Όταν οι Τούρκοι εισέβαλαν στο Μάσαρη, η Χρυστάλλα εγκλωβίστηκε, αφού δεν μπορούσε να περπατήσει. Συνελήφθη από τους Τούρκους και μετά από ενέργειες των Ηνωμένων Εθνών μεταφέρθηκε στη Μόρφου. Την 20η Νοεμβρίου του 1974 απεβίωσε. Το 2020, τα λείψανά της εκτάφηκαν από το κοιμητήριο της Μόρφου και επανατάφηκαν στο κοιμητήριο της Πόλης Χρυσοχούς.

Η Στυλλού Χατζηκωστή κι αυτή μεγάλη σε ηλικία, 67 χρονών, παρέμεινε εγκλωβισμένη στο Μάσαρη. Έκτοτε τα ίχνη της χάθηκαν και παραμένει άγνωστο τι απέγινε.

Κλινήρης και ανήμπορη να μετακινηθεί ήταν και η Ευανθία Χατζησολωμού. Γεννημένη το 1900, η εξηνταεπτάχρονη Χατζησολωμού διέμενε μόνη της στη Φιλιά και η τύχη της αγνοείται από τις 16 Αυγούστου του 1974.

Σήμερα αποτίνουμε φόρο τιμής και στους αφανείς ήρωες της εισβολής. Αυτούς που άφησαν πίσω τους γυναίκες και παιδιά και δήλωσαν παρόντες στο κάλεσμα της πατρίδας. Αυτούς που δεν φυγομάχησαν και μέσα στο χάος βρήκαν το κουράγιο να σταθούν ανάχωμα απέναντι στις επιβουλές της Τουρκίας.

Μια τέτοια είναι και η ιστορία του Χαράλαμπου Θεολόγου και του Κωνσταντίνου Παμή από τη Φιλιά, που μνημονεύουμε σήμερα. Παντρεμένος, πατέρας τριών παιδιών, κάτοικος της Φιλιάς, ο Θεολόγου από τις 20 Ιουλίου κατατάχθηκε ως έφεδρος στο θρυλικό 256 Τάγμα Πεζικού. Ο Χαράλαμπος ανήκει σε αυτήν την ηρωική ομάδα ηρώων, που κόντρα σε όλους και σε όλα, με λιγοστά μέσα αλλά περίσσια αποθέματα ηρωισμού, έπεσαν υπέρ βωμών και εστιών.

Ο Κωνσταντίνος Παμής και ο Χαράλαμπος Θεολόγου με τους υπόλοιπους άνδρες του 256 Τ.Π. έλαβαν μέρος σε διάφορες στρατιωτικές επιχειρήσεις και μετά την εκεχειρία ύστερα από την πρώτη φάση της εισβολής, έλαβαν εντολή και μετέβηκαν στην περιοχή της Λαπήθου και επάνδρωσαν αμυντικές θέσεις της Εθνικής Φρουράς.

Στις 6 Αυγούστου κι ενώ ήταν σε εφαρμογή η εκεχειρία, τα τουρκικά στρατεύματα εξαπέλυσαν μεγάλη και συντονισμένη επίθεση εναντίον των ανδρών της Εθνικής Φρουράς σε όλη την περιοχή της Λαπήθου-Καραβά χρησιμοποιώντας βαρύ οπλισμό και μεγάλο αριθμό αρμάτων μάχης.

Οι άνδρες του 256 Τ.Π. ένεκα της υπεροπλίας των τουρκικών στρατευμάτων και της διάσπασης των αμυντικών γραμμών της Εθνικής Φρουράς στην περιοχή, έλαβαν οδηγίες για απαγκίστρωση.

Κατά τη διάρκεια της απαγκίστρωσης, αριθμός ανδρών του 256 Τ.Π. εγκλωβίστηκε εντός της περιοχής, την οποία κατέλαβαν τα τουρκικά στρατεύματα.

Ανάμεσα στους στρατιώτες οι οποίοι εγκλωβίστηκαν εντός της Λαπήθου ήταν και η ομάδα του Θεολόγου και του Παμή, η οποία στην προσπάθειά της να εντοπίσει τρόπο διαφυγής, ενέπεσε σε τουρκική φάλαγγα αρμάτων μάχης.  Έκτοτε χάθηκαν τα ίχνη τους. Τα λείψανά τους  εκτάφηκαν από ομαδικό τάφο, ο οποίος εντοπίστηκε στην περιοχή της Λαπήθου και αφού ταυτοποιήθηκαν, τάφηκαν με τις πρέπουσες τιμές στον Τύμβο της Μακεδονίτισσας.

Στο ηρωικό 256 Τάγμα Πεζικού υπηρετούσε τη θητεία του και ο Ιωάννης Θεοδώρου, ο οποίος έφερε τον βαθμό του λοχία. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ο Θεοδώρου ακολούθησε την ίδια πορεία με τους Θεολόγου και Παμή, ωστόσο τα ίχνη του αγνοούνται από την 6η Αυγούστου του 1974.

Σήμερα μνημονεύουμε και τον Στυλιανό Ορφανίδη, πατέρα ενός παιδιού, που η 20η Ιουλίου τον βρήκε να κατατάσσεται έφεδρος στην 173 Μοίρα Αντιαρματικού Πυροβολικού, η οποία είχε την έδρα της στον Καράολο Αμμοχώστου. Ο Ορφανίδης κλήθηκε να υπερασπιστεί τη γραμμή Μιας Μηλιάς-Κουτσοβέντη. 

Κατά τη δεύτερη φάση της εισβολής, η 173 Μοίρα του Ορφανίδη δέχθηκε μεγάλη επίθεση από τα τουρκικά στρατεύματα.  Ένεκα της υπεροπλίας των εισβολέων, λίγο πριν το μεσημέρι, δόθηκαν οδηγίες για απαγκίστρωση από την περιοχή.  Ο Ορφανίδης έφτασε μέχρι τη Βώνη και, ενώ η περιοχή έπεσε στα χέρια των εισβολέων, κατέληξε σε οικία μαζί με αριθμό άλλων στρατιωτών.  Οι δρόμοι προς την περιοχή Λευκωσίας είχαν μπλοκαριστεί από τα τουρκικά άρματα μάχης.  Χαράματα της επόμενης μέρας, η οικία στην οποία συγκεντρώθηκαν δέχθηκε επίθεση από ομάδα Τούρκων στρατιωτών. Ο Ορφανίδης εγκλωβίστηκε εντός της οικίας στην οποία Τούρκοι στρατιώτες εισήλθαν πυροβολώντας. Έκτοτε δεν έδωσε σημεία ζωής. Τα λείψανά του εκτάφηκαν από τάφο, ο οποίος εντοπίστηκε στην περιοχή της Βώνης και αφού ταυτοποιήθηκε, τάφηκε με τις πρέπουσες τιμές στον Τύμβο Μακεδονίτισσας.

 Ο μοναδικός ήρωας που τιμούμε σήμερα τη μνήμη του και είναι θύμα της πρώτης φάσης της τουρκικής εισβολής είναι ο 19χρονος  Χριστόφορος Αποστολίδης, γνωστός ως Ρωμηός.

Ο Αποστολίδης, γεννημένος στη Φιλιά, ανήμερα της πρώτης φάσης της εισβολής υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία στην Ανωτέρα Τακτική Διοίκηση. Στις 22 Ιουλίου έπεσε ηρωικά μαχόμενος στη μάχη στο τουρκοκυπριακό χωριό Ελιά. Ακολούθως παραδόθηκε στην οικογένειά του η οποία πρόλαβε να τον θάψει στις 23 Ιουλίου στο κοιμητήριο της Φιλιάς.

Σε αυτή τη σεμνή τελετή προσευχόμαστε και για τους αγνοούμενους μας, που η τύχη τους ακόμη δεν έχει εξακριβωθεί. Μεταξύ αυτών και ο Ανδρέας Μεττής, από τη Φιλιά. Ανήμερα της πρώτης φάσης της εισβολής κατατάγηκε έφεδρος στο 366 Τάγμα Επιστράτευσης με έδρα το Παλαιομέτοχο.

Μετά από τις σκληρές μάχες της 20ής Ιουλίου, το Τάγμα του Μεττή μετακινείται στην περιοχή του Κυπαρισσόβουνου. Ανήμερα της Παναγίας, στις 15 Αυγούστου, η ομάδα του καταλήγει στο Καπούτι. Ακολούθως ξεκινούν για τη Μόρφου, όπου στον δρόμο δέχθηκαν καταιγιστικά πυρά από τα τουρκικά στρατεύματα που ενέδρευαν στην περιοχή. Έκτοτε ο Μεττής μαζί με ακόμη έναω στρατιώτη της ομάδας αγνοούνται.

Όπως αγνοείται και ο Κυριάκος Ιωάννου από τη Φιλιά, πατέρας τεσσάρων παιδιών. Ο Κοκκοφίτης, όπως ήταν γνωστός, υπηρετούσε ως υπεύθυνος στον Αστυνομικό Σταθμό Κυθρέας, Κατά τη δεύτερη φάση της εισβολής, στις 14 Αυγούστου, μετά το σπάσιμο των γραμμών της Εθνικής Φρουράς, ο τουρκικός στρατός κατευθυνόταν προς την Κυθρέα. Ο Ιωάννου, εξασφάλισε ότι η γυναίκα και τα παιδιά του μπορούσαν με ασφάλεια να μεταβούν στις ελεύθερες περιοχές και παρά τις παραινέσεις τους, ο ίδιος αποφάσισε να μείνει στην Κυθρέα, για να βοηθήσει τους κατοίκους της να την εγκαταλείψουν προς ασφαλέστερες περιοχές. Τελευταία φορά θεάθηκε στο Παλαίκυθρο, όπου κατευθυνόταν προς την περιοχή των καφενείων του χωριού. Έκτοτε κανείς δεν τον είδε.

Πατέρας έξι παιδιών ήταν και ο Ανδρέας Τσαγγάρης από τη Φιλιά. Ενώ οι κάτοικοι του χωριού εγκατέλειπαν τα σπίτια τους, για να μεταβούν σε ασφαλείς περιοχές, ο ίδιος αρνήθηκε. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, παρέμεινε μέσα στο καφενείο του χωριού, μαζί με τον ιδιοκτήτη του, ενώ το βράδυ ξεκίνησε να πάει στο σπίτι του. Έκτοτε δεν έδωσε σημεία ζωής, ενώ τα λείψανα του, εντοπίστηκαν το 2015 στην περιοχή της Κυράς Μόρφου και αφού ταυτοποιήθηκε, τάφηκε στο Κοιμητήριο του Συνοικισμού Ανθούπολης.

Κλείνοντας αυτό το σύντομο ιστορικό των θυσιασθέντων και αγνοουμένων της Φιλιάς και του Μάσαρη, δεν θα μπορούσα να μην τονίσω το μεγαλείο της οικογένειας Ορφανίδη. Μια οικογένεια που κυριολεκτικά ξεκληρίστηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Αντί επιλόγου, λοιπόν, κλείνω με τη δραματική και γεμάτη πανανθρώπινα μηνύματα ιστορία της οικογένειας, αυτών των άγιων ανθρώπων της Κύπρου μας. Του Ανδρέα Ορφανίδη (Ραμές), της συζύγου του Χρυστάλλας Ανδρέου Ορφανίδη από τη Φιλιά και της κόρης τους που ήταν 26 ετών, της Μηλίτσας Ορφανίδου.

Η οικογένεια Ορφανίδη, όπως και οι υπόλοιπες οικογένειες της Κυθρέας, ετοιμάζονταν να εγκαταλείψουν το χωριό, πριν τους προλάβει η είσοδος των τουρκικών στρατευμάτων. Λίγο πριν επιβιβαστούν στο λεωφορείο, αντίκρυσαν τρεις Ελληνοκύπριους στρατιώτες, οι οποίοι ζητούσαν πολιτικά ρούχα για να βγάλουν τις παραλλαγές, μπας και σωθούν από τους αιμοσταγείς εισβολείς. Θορυβημένος από τις εκκλήσεις των στρατιωτών, ο Ανδρέας Ορφανίδης αποφασίζει με την οικογένειά του να επιστρέψουν στο σπίτι για να δώσουν ρούχα στους τρεις στρατιώτες.

Έτσι και έγινε, οι στρατιώτες φόρεσαν πολιτικά ρούχα και συνέχισαν τον δρόμο τους. Με το λεωφορείο να έχει φύγει, η οικογένεια Ορφανίδη παρέμεινε στο σπίτι της. Όταν στη συνέχεια Τούρκοι στρατιώτες εισέβαλαν στο σπίτι τους, δολοφόνησαν και τους τρεις, ενώ λίγες ημέρες αργότερα, χωριανοί τους που τους εντόπισαν, τους έθαψαν στην αυλή του σπιτιού τους.

Μαζί με τους ήρωες της τουρκικής εισβολής τιμούμε επίσης τον Ευριπίδη Κυριάκου από τη Φιλιά, νυμφευμένο στον Κοντεμένο, ο οποίος περιλαμβάνεται μεταξύ των οκτώ Κοντεμενιωτών που σφαγιάστηκαν το 1958 από τους Τούρκους στο Κιόνελι. Τιμούμε τον Σόλωνα Σολωμή από το Μάσαρη,ο οποίος ήταν ένας από τους 486 εθνομάρτυρες της 9^ης Ιουλίου 1821 που καρατομήθηκαν ή σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους μαζί με τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό και τους άλλους κληρικούς και λαϊκούς. Συγκεκριμένα, ο Πρόκριτος Σόλων Σολωμής καρατομήθηκε στις 10 Ιουλίου 1821.

Μέσα από την ιστορία της οικογένειας Ορφανίδη, της θυσίας των εφέδρων κληρωτών της Φιλιάς και του Μάσαρη, των ηλικιωμένων γυναικών που δεν σεβάστηκαν οι εισβολείς,  αντλούμε διδάγματα. Διδάγματα που μέσα από τις στάχτες του όλεθρου και της καταστροφής, που σκόρπισαν στην Κύπρο το 1974, μας κάνουν πιο δυνατούς, πιο ώριμους και πιο αποφασισμένους. Αποφασισμένους, για να εργαστούμε με όλες μας τις δυνάμεις για τη διακρίβωση της τύχης των αγνοουμένων μας και ταυτόχρονα για την απελευθέρωση της πατρίδας μας. Η δική μας υπόσχεση είναι πως, όπως είναι και ο τίτλος της σημερινής εκδήλωσης που επέλεξαν οι διοργανωτές, τους οποίους συγχαίρουμε για την πρωτοβουλία, θα θυμόμαστε και θα τιμούμε τους πεσόντες και τους αγνοουμένους μας. Αυτούς που αποτελούν φάρο για τις νεότερες γενιές και για όλους εμάς. Αυτούς τους ανθρώπους που παρέμειναν στα χωριά τους, στον τόπο που γεννήθηκαν για να φυλάξουν Θερμοπύλες βιώνοντας από πρώτο χέρι τα εγκλήματα πολέμου που διαπράχθηκαν από τους Τούρκους εισβολείς. Το χρέος μας είναι να τους τιμούμε με σεβασμό, όπως τους αρμόζει, υποσχόμενοι να παραμείνει η μνήμη τους αιώνια, κρατώντας άσβεστη τη φλόγα του πόθου για επιστροφή.

(ΡΜ/ΕΠ)